Алтан хан хатны хамт. 1570 он. (Оросын ШУА-ийн Дорно дахины гар бичмэлийн хүрээлэн)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Аньда
Хамаа бүхий үг Түмэд, Далай лам
Төрөл түүхэн хүн
Цаг үе Дөчин дөрвөн хоёрын Монгол улс
Хэний хаанчлалын үед Боди Алаг хаан, Дарайсун Гүдэн хаан, Түмэн Засагт хаан
Салбар, чиглэл түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол гэх мэт) Түшээт Сэцэн хаан, Мянган алтан хүрднийг эргүүлэгч Чакраварди сэцэн хаан, Шунь-и ван (順義王)
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1507
Нас барсан он, сар, өдөр 1582
Овог, аймаг Хиад Боржигин
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, ах дүү, хүү охин гэх мэт) Өвөг эцэг нь Батмөнх Даян хаан, эцэг нь Барсболд жонон, ах нь Гүнбилэг Мэргэн жонон. Хүү нь Сэнгэ Дүүрэн хан, Галт ноён, Төвд тайж, Бинт илдэн, Далад хөлөг тайж, Будашир тайж, Гончиг тайж, Жамц тайж. Ач нь Сүмир хунтайж, жич нь IV Далай лам Ёндонжамц.

Алтан хан

Монголын Түмэд түмний тэргүүн бөгөөд Монгол оронд бурхны шашныг дахин дэлгэрүүлсэн улс төрийн зүтгэлтэн.

Алтан нь Чингис хааны 17-р үеийн ач бөгөөд XVI зууны сүүлчийн хагаст Түмэд түмнийг захирч байв. Түүний эцэг нь баруун түмний жонон бөгөөд Боди Алаг хааныг балчир байх цагт хэсэг хугацаанд төрийн эрх барьж байв. Алтан хэдийгээр эцгийнхээ албан тушаалыг залгамжлаагүй боловч, түүний эрх нөлөөнд суурилан хүч чадлаа бэхжүүлсэн билээ. Тэрээр 1524-1544 онд Боди Алаг хааны хүсэлтээр өөрийн ах Гүнбилэгтэй хамт Урианхай түмний эсрэг 6 удаагийн аян дайныг явуулж, Урианхай түмнийг дарангуйлжээ.

Алтан нь хэдийгээр Монголын их хаан байгаагүй боловч, ихээхэн хүчирхэг болж их хаантай өрсөлдөн сөргөлдөж байв. Түүний захирсан Түмэд аймаг анхандаа өнөөгийн Өвөр Монголын Хөх хотын орчимд нутаглаж байсан агаад яваандаа Монголын их хааны шууд харьяаны Цахар түмнийг Ляодунгийн нутаг руу шахсан ажээ. Ялангуяа 1550-аад оны үед Алтаны хүч чадал сүрхий нэмэгдсэнээр Монголын их хааныг сүрдүүлэх хэмжээнд хүрч, түүнийг шахамдуулан “хан” цол авчээ. Энэ үеэс эхлэн Алтан хан үнэн хэрэгтээ Зүүн Монголын баруун 3 түмний тэргүүн болов. 1557 онд Хөх нуурыг эзэлж, 1573 онд түүний цэрэг Түвэдийн захад тулж очжээ.

Алтан хан өөрийн аймгийн газарзүйн байрлалыг сайтар ашиглан, Монгол, Мин улсын харилцаанд хамгийн гол үүрэг гүйцэтгэх болжээ. Тэрээр Мин улсаас худалдаа арилжаа хийхийг байн байн шаардсан боловч Мин улс шаардлагыг нь хүлээж авсангүй. Тиймээс 1530 оны үеэс эхлэн 10-аад жилийн турш жил бүр Мин улсын умард хил хязгаарыг уулгалан довтлох болов. 1550-аад оны үед Мин улсын нийслэл Бээжин хотыг бүсэлж, ихээхэн аюул занал учруулж байв. 1570 онд түүний ач хүү Мин улсад бууж өгснөөр шалтаглан, Мин улстай найрамдал тогтоож, худалдаа арилжаа хийх зөвшөөрөл олж авчээ. Түүний дараа жил Мин улсаас Алтан ханд Шунь-и ван цол өргөмжлөв. Түүний байгуулан суусан Байшин хэмээх хот нь өнөөгийн Хөх хотын үндэс суурь болсон билээ.

Нөгөөтэйгүүр, Алтан хан 1552 оноос эхлэн Ойрадыг довтлон эрхэндээ оруулжээ. Түүнчлэн Монголын хаад язгуутны дундаас хамгийн түрүүнд Түвэдийн бурхны шашныг дээдлэн шүтэж, Монгол оронд бурхны шашныг дэлгэрүүлэх хэрэгт ихээхэн хүчин чармайлт гаргасан билээ. Алтан хан 1578 онд Түвэдийн шарын шашны их хувраг  Содномжамцтай уулзаж, түүнд “Далай лам” хэмээх цолыг соёрхсон агаад тэр бол даруй 3-р Далай лам билээ. Алтан хан Далай ламтай харилцаа тогтоосноор урьд Хубилай Сэцэн хаан, Пагва лам Лодойжалцан нарын явуулж байсан төр шашны “хоёр ёс”-ны бодлогыг дуурайхыг оролджээ. Энэ үеэс эхлэн бурхны шашин Монгол оронд эрчимтэй дэлгэрэх болсон билээ. (Ц.Цэрэндорж)

 

 

Ашигласан ном зохиол

Зарлигаар тогтоосон гадаад монгол, хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир, Монгол бичгээс кирилл бичигт буулгаж, тайлбар хийсэн Цэрэндорж Ц., Эрдэнэболд Л., Баржав Д., Ганбат Н., УБ., 2007

Саган сэцэн, Эрдэнийн товч, УБ., 1961

Чакраварди Алтан хааны тууж, Хөрвүүлж, тайлбар зүүлт, нэрийн хэлхээ хийсэн Д.Заяабаатар, УБ., 2006

Гонгор Д., Халх товчоон, УБ., 1970

Монгол улсын түүх, гутгаар боть, УБ., 2003

Монгол хаад - 10, эрхэлсэн: Төрт ёс, хаадын сан, УБ., 2012

Нацагдорж Ш., Халхын түүх, УБ., 1963

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

동북아역사재단 편, 明史 外國傳 譯註, 2012 (солонгос хэлээр)

温德华, 俺答汗研究, 中国, 武汉, 华中师范大学, 2009 年